Gisteren heb ik drie keer een workshop gegeven op de Jenaplanconferentie over mijn boek De Denkende Klas. Drie keer een groep van 25 bevlogen en enthousiaste onderwijsmensen met wie ik vragen heb onderzocht als: Wat is denken? Wat is verwondering? Hoe krijgen we onze leerlingen aan het denken? Waarom zouden we onze leerlingen stimuleren zelf te denken? We hebben een paar oefeningen uit mijn boek gedaan: Prikkelvragen, de Brandpuntmethode en Socratisch seminar, een paar van de vele praktische oefeningen die je in mijn boek kunt vinden. Het is altijd een groot plezier om met gelijkgestemde onderwijsmensen bij elkaar te zijn. We hebben vaak maar een paar woorden nodig en we begrijpen wat we bedoelen. We herkennen elkaars worstelingen en ook de succesmomenten.

Mijn doel bij deze workshops is mijn onderwijscollega’s de ogen te openen voor een andere manier van lesgeven — minder gericht op kennisoverdracht (en -reproductie) en meer gericht op leerlingen diep leren nadenken over de dingen die relevant zijn. Vanuit mijn lange ervaring met denken met mijn leerlingen en studenten, en ook vanuit mijn waarnemingen op andere scholen kan ik hard maken dat zulk onderwijs niet alleen leerlingen stimuleert maar ook ons leraren plezier in ons werk geeft.

Elke les in een denkende klas is weer een nieuw avontuur, een nieuwe ontdekkingsreis. Niet alleen voor onze leerlingen maar ook voor onszelf. Terwijl we samen met onze leerlingen de wereld beter begrijpen, leren we steeds weer iets nieuws over onszelf, als leraar en als mens.

Waarom is dat belangrijk?

Mijn grootste zorg in het onderwijs is dat kinderen hun nieuwsgierigheid en hun enthousiasme om te leren kwijtraken, in de loop van twaalf jaar verplicht onderwijs. Op de kleuterschool en de basisschool gaat het meestal nog wel goed. Dat zegt ook wel iets over de kwaliteit van de leerkrachten! Dat mag ook wel eens gezegd worden.

Op de middelbare school neemt die leergierigheid en nieuwsgierigheid vaak af. Wonderlijk genoeg wordt dat geaccepteerd als een soort natuurwet: Pubers zijn nou eenmaal niet geïnteresseerd in school. zoiets hoor ik ook terug in de talloze gesprekken die ik met laag gemotiveerde leerlingen heb: School is een gevangenis, School is saai, Alle lessen zijn hetzelfde. Dat is geen natuurwet. Dat is iets wat we zelf hebben geconstrueerd en in stand houden. En dat kan anders.

Niet alleen in het voortgezet onderwijs, ook in het basisonderwijs laten we ons regeren door alles wat moet — of waarvan wij denken dat het moet. Toetsen, meten, afrekenen, controleren, administratie. Eindeloos veel toetsen waarvan onze leerlingen gestresst raken, en interessant genoeg ook wijzelf, wanneer we bedolven raken onder stapels nakijkwerk. Het gevolg is dat leerlingen niet alleen gestresst raken maar ook al hun motivatie verliezen voor school. We krijgen hen alleen nog maar met extrinsieke motivatie aan de gang. Hun eigen, diepe en relevante interesses spelen geen rol.

Mijn zorg is ook dat er een generatie volwassen wordt die niet de middelen heeft om zich te verzetten tegen alle kwaadaardige misinformatie waaraan ze wordt blootgesteld. Dat is een ontwikkeling die onze democratische samenleving tot in het hart aantast. Het is bijna normaal geworden dat mensen hun mening — soms met geweld — aan anderen opleggen, zonder daarvoor controleerbare feiten en argumenten te geven. ‘Ook wetenschap is maar een mening.’ Denk aan de klimaat- en de Covid-discussie. Goed onderwijs, waarin kinderen leren zelfstandig na te denken over feiten en argumenten, is dan ook essentieel. Wij als leraren hebben niet alleen een pedagogische opdracht. Die opdracht dient ook een rechtvaardige en democratische maatschappij.

Hoe anders?

Ik ben geen onderwijsgoeroe. Verwacht van mij geen verhaal over hoe je moet lesgeven. Ik heb geen antwoord op de huidige onderwijscrisis. Ik houd me verre van de hoog oplopende discussie over wat effectief onderwijs is, directe geleide instructie of ontdekkend en onderzoekend leren. Niet uit lafheid, maar omdat ik in een lang onderwijsleven heb geleerd dat er niet één juiste, ‘wetenschappelijk bewezen’, ‘evidence-based’, manier van lesgeven is. Voor alles is een tijd en een plaats en de expertise van de docent bepaalt wat dat is.

Ik prijs mijn manier van werken — denken met mijn leerlingen — dan ook niet aan als hèt antwoord op de problemen in het onderwijs. Ik heb het volste vertrouwen in mijn collega’s dat ze zelf kunnen bepalen hoever ze daarin mee willen (of kunnen) gaan. Je moet er zelf plezier in hebben: zelf net zo nieuwsgierig zijn als je leerlingen, niet tevreden zijn met de pasklare antwoorden uit het boek of de correctiemodellen van het eindexamen, maar bereid zijn door te vragen en te leven met onzekerheid en het niet weten.

Het leven, waar wij onze leerlingen op voorbereiden, kent ook geen zekerheden en pasklare antwoorden. Wij mensen zijn ons leven lang aan het zoeken naar antwoorden op onze vragen. Vragen over goed en kwaad, over de liefde, de schoonheid, de waarheid. Maar ook over hoe de wereld in elkaar steekt, hoe de natuur werkt, hoe mensen met elkaar omgaan, hoe mensen zich tot de natuur verhouden. En nog oneindig veel meer vragen, waar ieder mens, ieder kind warm van wordt. Dan kunnen we ons daar op school maar het beste in oefenen. Dat is niet iets hoogdravend filosofisch — alleen bestemd voor geleerde mensen. Iedereen kan over zulke vragen nadenken.

Daarover gaat mijn boek De Denkende Klas. Het is een uitnodiging na te denken over de vraag: Wat kan ik doen om mijn lessen meer diepgang en relevantie te geven voor mijn leerlingen? Een echt goede les heeft een zekere urgentie. Er staat iets op het spel. Dat lukt ons lang niet altijd — mij niet, zeg ik eerlijk — vaak ook wel en dat is een moment van groot geluk. Maar alleen al ernaar streven verrijkt ons onderwijs en ons leven. En onze leerlingen zien onze worsteling om het goede, het ware en het schone te bereiken en zien dat wij ook mensen zijn die kunnen falen en van onze fouten leren. Daarmee geven we hun een geschenk voor het leven.

De powerpoint van de workshop kun je hier nog eens bekijken.

Het boek De Denkende Klas kun je hier bestellen. Voor deelnemers aan de Jenaplanconferentie geldt deze week nog een korting van 10%, exclusief verzendkosten.